آجر و معماری 1400/04/03
آجر یکی از مصالح ساختمانی پر مصرف در ساختن بناها است . در ایران باستان استفاده های فراوانی از آجر مخصوصا در مساجد، اتشکده ها، ساختمان ها و غیره می کردند.به طور کلی آجر ها خشت هایی بودند که قوانین دولتی را بر روی آن می نوشتند و سپس آن ها را می پختند تا ثابت بمانند.
بر اساس تخمین حدودی باستان شناسان حدس زده می شود که زمانی که انسان های اولیه متوجه پخته شدن گل در اجاق هایشان شدند،تصمیم گرفتند تا آجر تهیه کنند.آجر خاصی که در سفال پزی استفاده می شود آجر جوش نام دارد. از جمله استفاده هایی که از این آجر می توان برد در کف پیاده رو ها، مجراهای فاضلاب، تونل ها و غیره می باشد.
آجری که به مدت هفت هزار سال در کاخ ها، مدارس، مساجد و غیره استفاده شده است، آجر دستی (فشاری) نام دارد. متاسفانه امروزه با توسعه ی شهر ها این صنعت رو به افول رفته است. برای مثال از کوره‌های آجر دستی اطراف میدان شوش، جاده قدیم ری و هاشم‌آباد چیزی باقی نمانده ولی در محمود آباداز سال ۱۳۵۶ حدودا ۳۰ میل دودکش آجری باقی مانده است.
در تهران می توان آثار قدیمی را همراه با مدرن شدن ساختمان ها شاهد بود. ساختمان هایی چون مساجد تاریخی، موزه ها، دارالفنون، سر در باغ ملی، ساختمان های حسن آباد و غیره… را می توان نام برد.
پیشینه ی آجر به زمانی بر می گردد که در اطراف رودهای دجله و فرات زمانی که طغیان کرد مقدار قابل توجهی گل روی زمین رسوب کرد. این گل ها چسبندگی خاصی داشتند و وقتی خورشید به آن ها می تابید آب داخل گل ها تبخیر شده و باعث ترک هایی بطورت مکعب های نامنظم در می آمد. که بعد ها در دیوارهای گل چینه ای مصرف می شده اند.
زمانی که گل در اجاق های چادر نشینان در برابر آتش سخت و محکم می شده است، چادر نشینان به نحوه ی پختن و محکم کردن گل ها پی بردند. و در سالهای بعد خشت زدن و پختن آجر به وسیله ی بابلی ها ابداع گردید و نام آن را آجر گذاشتند که یک واژه بابلی می باشد.در زمان قدیم برای اولین بار، مردم برای درست کردن آجر، از گل رس و کاه استفاده می کردند.
به این صورت که آن ها را لگد کرده و باهم مخلوط می کردند. سپس مخلوط را در قالب هایی مستطیل شکل می ریختند و در معرض آفتاب آن ها را می پختند. بعد ها متوجه شدند که با گداخته کردن رس آجری بدست می اید که در برابر شرایط آب و هوایی بتواند مقاوم باشد.
بیایید کمی درباره جایگاه آجر در معماری قدیم ایران و دنیای آجر در کشورمان بیشتر صحبت کنیم. یکی از انواع مصالح ساختمانی پر مصرف در ساختن بناها آجر نام دارد. در ایران باستان به صورت فراوان از آجر مخصوصا در مساجد، اتشکده ها، ساختمان ها و … بهره برداری می کردند. در دوره هخامنشی صنعت آجر پزی پیشرفت بسیاری زیادی نمود و در همان زمان ایجاد طرح بر روی آجر بسیار رواج پیدا کرد.
و در آن دوره حتی آجرهای لعابی نقش برجسته نیز تولید شد و در ساخت کاخ ها از آنها استفاده شد. در تخت جمشید نمونه این آجرها به چشم می آید. آثار دیگری همچون کارونسراها ، آب انبارها و زیگورات، چغازنبیل در شوش نمونه از این قبیل آثار آجری در دوره هخامنشی می باشد.
به صورت کلی آجر خشت هایی بودند که قوانین و احکام دولتی را بر روی آن می نوشتند و سپس آجر ها را می پختند تا ثابت بمانند. بر اساس تخمین باستان شناسان این چنین حدس زده اند که وقتی که انسان های ابتدایی متوجه پخته شدن گِل در اجاق های خوراک پزی شان شدند،تصمیم گرفتند تا آجر را با پختن خشت های گلی تهیه کنند.
در زمان قدیم برای اولین بار، مردم برای درست کردن آجر، از خاک رس ، گل و کاه استفاده کردند. بدین صورت که آن ها را لگدمال نموده و باهم ترکیب می کردند. بعد ترکیب را در قالب هایی مستطیل شکل ریخته و در مقابل نور خورشید خشت ها را می پختند. بعد از مدتی نیز دریافتند که با قرارگرفتن خاک در کنار آتش ، آجری تولید می شود که در برابر شرایط مختلف آب و هوایی مقاوم است.
همانطور که گفتیم قدمت آجر به دورانی بر می گردد که خاک در اجاق های چادر نشینان در برابر آتش سخت و محکم شده و ایشان به شیوه ی پخت آجر پی بردند. سالها بعد تولید آجر و خشت زدن و پخت آجر توسط بابلی ها ابداع و به آجر معروف شد .قدمت آجرکاری در کشور ایران به زمان حکومت‌های پیش از بابل بازمی‌گردد. کوره‌های یافت شده در شوش نشانه این موضوع است.
چنان که در دیگر مطلب می توانید بخوانید زیگورات چغازنبیل قدیمی‌ترین و بزرگترین شاهکار و اثر معماری آجری پیش از اسلام در ایران است.در هر دورانی موارد استفاده از آجر در سرزمین ما بسیار متنوع بوده و در قسمت‌های مختلف یک ساختمان مانند اسکلت، دیوار و حتی در کاربردهای تزئینی آن را به کار می‌بردند.آجرکاری در ایران از دوران هخامنشیان مورد توجه واقع شده است،
در دوره سلجوقیان به اوج رسیده و تا سالهای بعد معماری آجری سلجوقیانهمچنان منحصر به فرد بوده است. در طول سالیان طولانی استفاده از آجر در ایران به دلایل مختلف شکوفا می‌شد و زمان‌هایی نیز افول پیدا کرده است . این روند نزولی تا زمان صدارت قاجار ادامه داشت تا اینکه دوباره آجرکاری به دست معماران توانمند ایرانی رونق گرفته و تا زمان پهلوی دوم و بعد از آن ادامه داشت.
زعامت سلجوقیان در ایران اوج پیدایش معماری و به صورت ویژه رونق معماری آجری بوده است. در آن دوران هنر آجرکاری ایران به قدری فاخر بود که تا نقاط بسیار دور دنیا حتی آفریقا پیشروی کرد. در زمان سلجوقیان تزئینات بنا ها با آجر رواج بسیاری پیدا کرد. به همین دلایل دوره سلجوقیان را دوران گسترش و تکامل هنر آجرکاری در ایران شمرده اند.
در برخی از منابع به دلیل غنای آثار آجری در این دوره، عصر سلجوقیان را عصر طلایی آجرکاری پس از اسلام نیز معرفی کرده اند.تاریخ هنر در این دوران یکی از بهترین دوران خود را پشت سر گذاشته و اولین مساجد بزرگ با حیاط مرکزی، تالارها و ایوان برای اولبن بار در این زمان ساخته شد. این سبک معماری در واقع پایه معماری مذهبی در کشور ایران بوده و خیلی از اماکن مذهبی و بعضا کاروانسراها و مدرسه ها در زمان های بعد از آن نیز به این شیوه ساخته شدند.
از آثار برجسته سلجوقیان می‌توان نمونه‌های زیر را نام برد:
تلفیق آجر با مصالحی دیگر برای اولین بار در این زمان انجام شد و همانطور که پیشتر بیان شد، دوران سلجوقیان زمان کمال هنر آجرکاری است تا جایی که دیگر پس از آن در هیچ دوره‌ای آثار فاخری شبیه به آثار سلجوقیان یافت نمی‌شود. نکته جالبی که در مورد معماری این زمان وجود دارد این است که اوج معماری آجری سلجوقیان مصادف با زمان افول این حکومت بود.
از معماری این دوران، به دلیل حمله مغولان اطلاعات جامغی در دست نیست و آثار معماری اندکی به جای مانده است. اما با توجه به همین نمونه‌های کم و گرانقدر می‌توان دریافت که معماری این دوره شباهت بسیاری با سبک معماری سلجوقیان داشته است. به دلیل شباهت‌ها است که برخی از بناهای این زمان را به حکومت سلجوقی نسبت می‌دهند.
البته در مورد بسیاری از آثار زمان خوارزمشاهیان نیز این اتفاق می‌افتد. به طور کلی از نظر سایر هنرها این دوران را با زمان سلجوقیان یکی می‌دانند.مسجد ملک زوزن، مسجد فرومد و مسجد جامع گناباد از شاخص‌ترین ابنیه زمان خوارزمشاهیان در خراسان هستند. در این مساجد، تزئینات آجری بسیاری نیز وجود دارد. نقوش هندسی آجر قالبی که اصطلاحا به آنها “سفلینه نقش‌دار” می‌گفتند نیز در ابنیه این دوران به وفور دیده می‌شود.
در دوره ی ایلخانی تحول عظیمی در ساخت پوشش‌های طاقی آجری به وجود آمد. این را می توان در گنبد های بسیار زیبا و هندسی دید که قطر آن ها حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰ متر می باشند. این نوع گنبد در گنبد کلیساهای اروپا مخصوصا گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس استفاده شده است که تقریبا صد سال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است.
از آن دوره می توان گفت که آجر کاری وارد مرحله ی نوین در گنبد سازی شد. آثاری همچون پتکانه سازی‌های گلچین دار مسجد ورامین و مسجد کبیر یزد و مقرنسچه‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان آثار مهم و معروفی هستند که مورد توجه قرار گرفته اند. بعدها آجر نما های مهری کوچک به اندازهٔ کلوک به اندازه ی حدود ۵*۵ و ۵*۱۰سانتیمتر با حک نام جلال الله و نقوش گره در بین رج‌های آجر ظهور کردند.
که برای شکل دهی و تزئین در آجرکاری‌هایی ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد استفاده می شدند.امروزه با رشد جمعیت ساخت بنا ها هم در سطح شهر افزایش یافته است. برای ساخت اسکلت این بناها از آجر نمی توان استفاده کرد ولی آجر ها در نماسازی ها بسیار پر طرفدار هستند و باعث زیبایی و استحکام نمای ساختمان ها می شوند.
آجرکاری‌های زمان تیموریان زمینه‌ساز پیشرفت‌های چشم گیر در معماری آجری در زمان های پس از آن شد. در زمان تیموریان آجر در زیر کاشی قرار گرفته و بیشتر آحر پشت کار مورد استفاده معماران قرار گرفت . در این دوران از کاشی به صورت تزئینی استفاده فراوان شد و ساخت گنبدها با استفاده از پوشش‌های آجری به تکامل رسید.
در این دوران انواع طاق های آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر از انواع سبک های طاق زنی مسیر تحول خود را تا سرحد مطلوب بالا برده و انواع گلچین‌های آجری در آنها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری، تکامل این نوع طاق‌ها را به خوبی نشان می‌دهد.از معماران برجسته این زمان می‌توان به استاد غیاث‌الدین شیرازی و از آثار این دوران به برج اخنگان یا اخنجان، مدرسه غیاثیه، مسجد قائن و مسجد گنبد سنگان اشاره کرد.
معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی به همراه بسیاری دیگر از هنرمندان تا امروز، زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچین‌های متنوع آجری که در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد را خلق کرده اند .
در این زمان کاشی کاری توجه بیشتری داشت و اهمیت آجر و علاقه به آن روز به روز کمتر شد. همین موضوع باعث شد که در دوران قاجار نیز آجر آنطور که شایسته آن بوده مورد توجه معماران قرار نگیرد. با وجود این بی توجهی ها، آثار ماندگاری از آجرکاری‌های صفویان به جا مانده است. کلیسای وانک در اصفهان و کاروانسرای قصر بهرام در سمنان از نمونه‌های موفق معماری آجری صفویان است.
انواع برج‌های کبوترخانه آجری و نماهای مشبک آجری و موارد دیگر نیز از هنر آجرکاری آن زمان است. در دوران صفویان ساخت پل‌ها نیز رونق گرفت و بسیاری از پل‌های به نام ایران مانند سی وسه پل یادگار آن زمان است. در این دوران ساخت آب‌انبارهای آجری نیز بسیار مورد توجه بود.
در عصر پادشاه افشاری به علت جنگ های نظامی و درگیری‌های قبیله ای، هنر معماری آجری در ایران پیشرفت زیادی نکرد و به دنبال آن هنر آجرکاری نیز از توجه پائینی برخوردار بود. ولی پس از آن در زمان حکومت کریم خان زند معماری آجری مانند بسیاری از هنر های دیگر مجددا مورد توجه حاکمان و معماران قرار گرفته و بناهای بی نظیری مانند بازار وکیل شیراز، مسجد بازار وکیل، موزه پارس و ارگ کریم خان زند در شهر زیبای شیراز را از خود به جای گذاشت.
در دوران حکومت قاجاریان بر ایران، شهرسازی رنگ و بویی تازه به خود گرفت ولی کم و بیش سنت در آن حکم فرمایی می کرد. به عبارت دیگر می‌توان گفت در این زمان اصول معماری قدیم ایران به همان سبک و سیاق ادامه پیدا کرد ولی جزئیات آن دستخوش تغییراتی جدی شده و رشد چشمگیری کرد.
به صورت کلی معماری قجری به دلیل روابط مناسب پادشاهان قجری با سردم داران اروپایی از معماری غربی تاثیراتی زیادی گرفت. برای همین برخی این دوران را دوره نزول و انهباط و برخی آن را دوره رشد و شکوفایی جایگاه آجر در معماری قدیم برشمرده اند.در دوران قاجار، هنر تیشه کاری رونق و سلیقه آجرکاران در پدید آمدن تزئینات آجری بسیار اوج گرفت.
سقف بازارها نیز در زمان قاجار با طاق‌های آجری ساخته می‌شدند. نمونه‌ای از این بازارها، بازار اراک است.در زمان حکومت قاجار علاوه بر نمای بیرونی منازل و ادارات حکومتی در حیاط ها و محوطه های داخلی نیز از آجر استفاده شده است. شهر دسفول یا دزفول («دزپل» یا «دِژپُل» را در گویش بومی «دزفیل» و «دسفیل» گویند و عربی شده آن «دزفول» است.
«دژ» به معنی سنگر و سکوی دیدبانی می‌باشد و چنین برمی‌آید که نام دزفول یا دزفیل از نام دژ ساخته شده در کنار پل رودخانه دز گرفته شده‌است.) در زمان قاجار از شهرهایی بود که در زمینه آجرکاری به موفقیت‌های بزرگی دست یافت. به طور کلی آجرکاری در سر در ساختمان‌های مسکونی در بافت تاریخی شهرها نیز یادگار معماری آجری زمان قاجاریه است.
عمارت مسعودیه مثالی مشهور معماری در این دوران است.عمارت مسعودیه یک ساختمان تاریخی مربوط به دوره قاجار است که در تهران، میدان بهارستان قرار دارد. این بنا در زمینی به وسعت ۱۵۶۰۰ متر مربع و اعیانی حدود ۹۰۰۰ متر مربع احداث شده است. این اثر در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۹۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
باغ عمارت مسعودیه با دستور مسعود میرزا حاکم اصفهان، ملقب به ظل‌السلطان فرزند ناصرالدین شاه ساخته شده است. در واقع نام این عمارت نیز برگرفته از نام مسعود میرزا به “مسعودیه” شهرت یافته است.
یکی از قدیمی ترین انواع آجر هایی که حداقل به مدت هفت هزار سال در کاخ ها، کاروانسراها، خانه ها ، بازارها ، مدرسه ها ، مساجد و … استفاده می شد، آجر زبره (فشاری ، گری ، تو پر ، دستی) نام دارد که با توسعه ی تکنولوژی و معماری شهر ها استفاده از اجر فشاری رو به افول است.
برای مثال در شهر تهران از کوره‌های سنتی آجر پزی که مشغول تولید آجر فشاری در اطراف میدان شوش، جاده قدیم شهر ری (خیابان فدائیان) و محله هاشم‌آباد (اتابک) تقریبا هیچ اثری از این کارخانه های آجر باقی نمانده اما خوشبختانه در منطقه محمود آباد از کوره های قبل از انقلاب تقریبا ۳۰ برج دودکش کارخانه های آجر تهران باقی مانده است.
امروزه در شهرهای تهران ، اصفهان ، تبریز ، سمنان ، یزد ، قم ، کرمان ، قزوین و … کارخانه های آجر پزی مشغول به فعالیت هستند اما قطب آجر ایران شهر اصفهان بوده و مرغوب ترین آجر صادراتی تولید شده در ایران مربوط به کارخانه های منطقه صنعتی دولت آباد اصفهان است . چنانکه در قرن 13 شمسی صنعت آجرپزی و آجرکاری در ایران گسترش فراوانی یافته
و هم اکنون مرغوب ترین آجر ها در انواع مختلف مانند آجر بهمنی، آجر ده سوراخ ، آجر ماشینی ، آجر فشاری ، آجر سفال تیغه ، سفال سقفی، آجر قزاقی، آجر اتوماتیک ، آجر پلاک ، آجر نسوز ، آجر نما و … در کارخانه آجر سفال ایران تولید شده و به سراسر کشور ارسال می گردد .
برچسبها : کارخانه آجر نسوز ، کارخانه آجر نما ، کارخانه تولید آجر ، کارخانه تولید آجر نما ، کارخانه تولید آجر نسوز
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد خرید و فروش آجر با کارخانه آجر شکیل در ارتباط باشید.
About the Author
Etiam sit amet mi et odio blandit semper. Mauris consectetur nulla fringilla nibh finibus, at varius diam pretium. Phasellus dapibus vestibulum lobortis. Maecenas quis volutpat elit, non ultrices sem. Nam ultricies ipsum convallis, volutpat mauris id, tempor libero. Mauris at nunc massa.